توانبخشی شناختی چیست؟ روش ها، کاربردها و مزایای آن کدام است؟

توانایی های شناختی، شامل مهارت هایی همچون توجه، حافظه، استدلال و حل مسئله، نقش حیاتی در عملکرد روزمره و کیفیت زندگی افراد دارند. این توانایی ها نه تنها در یادگیری و سازگاری با محیط های مختلف مؤثرند، بلکه بر روابط اجتماعی و سلامت روان نیز تأثیرگذار هستند.

توانبخشی شناختی به عنوان یک فرآیند سیستماتیک، به بهبود و تقویت این مهارت ها کمک می کند و به افراد امکان می دهد تا با چالش های شناختی ناشی از بیماری ها، آسیب ها یا اختلالات مقابله کنند. در این مطلب از مقالات کلینیک گفتاردرمانی فرهمندپور به بررسی چیستی و ابعاد مختلف توانمندسازی شناختی می پردازیم.

درمان توانبخشی شناختی

درمان توانبخشی شناختی (Cognitive Rehabilitation Therapy) یا به اختصار CRT به مجموعه ای از روش ها و تکنیک ها اطلاق می شود که به منظور بهبود عملکردهای شناختی افراد، به ویژه پس از آسیب های مغزی یا اختلالات شناختی، طراحی شده اند.

این فرآیند شامل تمرینات و فعالیت هایی است که به تقویت مهارت های حافظه، توجه، حل مسئله و مهارت های اجتماعی کمک می کند.

هدف اصلی توانمندسازی شناختی، بازگرداندن استقلال و کیفیت زندگی فرد از طریق بهبود توانایی های شناختی و سازگاری با چالش های روزمره است.

CRT می تواند به شکل درمان های فردی یا گروهی، تمرینات خاص، آموزش تکنیک های جایگزین و استفاده از فناوری های مدرن انجام شود.

این نوع توانبخشی معمولاً تحت نظارت متخصصان مانند روانشناسان، گفتاردرمانگران و کاردرمانگران انجام می شود.

چه کسانی می توانند از توانمندسازی شناختی بهره ببرند؟

درمان توانبخشی شناختی می تواند به گروه های مختلفی از افراد کمک کند. برخی از این گروه ها عبارتند از:

• افراد مبتلا به آسیب مغزی: افرادی که به دلیل تصادف، سکته مغزی یا آسیب های دیگر دچار آسیب های مغزی شده اند.
• افراد با اختلالات عصبی: کسانی که به بیماری هایی مانند آلزایمر، پارکینسون و نوروپاتی های دیگر مبتلا هستند.
• افراد مبتلا به اختلالات روانی: افرادی که با مشکلاتی نظیر افسردگی، اضطراب یا اختلالات توجه و یادگیری مواجه هستند.
• سالمندان: افرادی که به دلیل بالا رفتن سن با مشکلات شناختی مواجه شده اند.
• افراد با اختلالات یادگیری: کودکانی که با مشکلاتی در یادگیری و حافظه مواجه هستند.
• افراد با اختلالات روانپزشکی: مانند اسکیزوفرنی یا اختلالات دو قطبی که می توانند بر روی عملکرد شناختی تأثیر بگذارند.

این درمان می تواند به بهبود توانایی های شناختی، افزایش کیفیت زندگی و کمک به افراد برای بازگشت به فعالیت های روزمره شان کمک کند.

انواع رویکردهای توانبخشی شناختی کدام است؟

به طور کلی دو رویکرد ترمیمی و جبرانی در این نوع درمان شناختی وجود دارد:

درمان ترمیمی

یکی از رویکردهای توانمندسازی شناختی است که هدف آن بازیابی یا بهبود توانایی های شناختی آسیب دیده است. در این نوع درمان، تلاش می شود با استفاده از تمرینات ویژه، آسیب های مغزی یا نقص های شناختی به حالت اولیه خود بازگردند.

این درمان ها می توانند شامل فعالیت های تمرینی برای تقویت حافظه، توجه، سرعت پردازش اطلاعات و مهارت های حل مسئله باشند. تمرکز اصلی درمان ترمیمی بر اصلاح یا ترمیم عملکردهای شناختی است.

درمان جبرانی

نوع دیگری از توانبخشی شناختی است که بیشتر بر استفاده از استراتژی ها و تکنیک های جایگزین برای کنار آمدن با مشکلات شناختی تمرکز دارد.

در این نوع درمان، هدف این است که فرد بتواند با استفاده از روش هایی مانند یادداشت برداری، استفاده از فناوری ها (مانند برنامه های یادآوری یا دستگاه های کمک هوش مصنوعی)، یا تغییر در شیوه های زندگی، مشکلات خود را جبران کند و کیفیت زندگی خود را ارتقا دهد.

به طور کلی، درمان جبرانی به جای ترمیم آسیب های شناختی، بر کاهش تأثیرات منفی این آسیب ها و سازگاری فرد با وضعیت موجود تمرکز دارد.

نحوه عملکرد درمان توانمندسازی شناختی

درمان توانبخشی شناختی به منظور بهبود یا جبران نقص های شناختی با استفاده از مجموعه ای از تمرینات و استراتژی های هدفمند عمل می کند. این درمان معمولاً بر اساس نیازهای خاص هر فرد تنظیم می شود و به تقویت توانایی هایی چون حافظه، توجه، حل مسئله، مهارت های زبانی و تصمیم گیری می پردازد.

درمان ممکن است به شکل تمرینات مکرر و هدفمند، فعالیت های فکری، یا استفاده از فناوری های کمکی (مانند برنامه های رایانه ای و اپلیکیشن های مخصوص) انجام شود.

در این فرآیند، فرد یاد می گیرد که از تکنیک های جبرانی یا ترمیمی برای مقابله با نقص های شناختی خود استفاده کند، به گونه ای که کیفیت زندگی بهبود یابد و استقلال فردی حفظ شود.

این درمان شناختی معمولاً تحت نظارت متخصصین و بر اساس پیشرفت فرد تنظیم می شود تا نتایج بهینه حاصل گردد.

انواع تکنیک های درمانی توانبخشی شناختی

هر درمانی که هدف آن بهبود عملکرد شناختی به دنبال آسیب مغزی باشد، نوعی CRT است، بنابراین این درمان به اشکال مختلف ارائه می شود.

برخی از نمونه های رایج CRT عبارتند از:

نوروفیدبک

این مداخله از اسکن امواج مغزی برای ارائه بازخورد در زمان واقعی مغز استفاده می  کند. متخصصان مراقبت های بهداشتی اغلب فعالیت های خاصی را بر اساس این اسکن ها توصیه می کنند.

آموزش پردازش توجه (APT)

هدف این درمان بهبود پنج حوزه مختلف منبع مورد اعتماد است: متمرکز، انتخابی، پایدار، متناوب و تقسیم شده. APT از وظایفی که به تدریج چالش برانگیزتر می شوند برای کمک به فرد برای بهبود توجه خود استفاده می کند.

یادگیری به کمک کامپیوتر

یادگیری به کمک کامپیوتر نوع خاصی از توانبخشی شناختی نیست، اما می تواند بسیاری از توانایی های مختلف شناختی را هدف قرار دهد. به عنوان مثال، بازی های کامپیوتری که در ارتباط با حافظه طراحی شده اند، ممکن است به فرد کمک کند تا تمرکز و حافظه را دوباره به دست آورد.

وسایل کمکی

وسایل کمکی مختلف می توانند مهارت های از دست رفته را جبران کنند. به عنوان مثال، فردی که به دنبال سکته مغزی مبتلا به آفازی (از دست دادن تکلم) است، ممکن است از یک صفحه ارتباطی برای به اشتراک گذاشتن افکار و نیازهای خود استفاده کند.

مزایای توانبخشی شناختی چیست؟

توانبخشی به روش شناختی مزایای بسیاری دارد که می تواند کیفیت زندگی افراد مبتلا به اختلالات شناختی را به طور قابل توجهی بهبود بخشد. برخی از مهم ترین مزایای آن عبارتند از:

• بهبود عملکرد شناختی: توانمندسازی شناختی می تواند به بازیابی و تقویت عملکردهای شناختی مانند حافظه، توجه، تمرکز، و مهارت های حل مسئله کمک کند. این امر باعث می شود افراد بتوانند بهتر با چالش های روزمره مقابله کنند.
• افزایش استقلال و خودکفایی: با استفاده از تکنیک های توانبخشی، افراد می توانند راهکارهای مؤثری برای جبران ضعف های شناختی خود پیدا کنند، که منجر به افزایش استقلال و خودکفایی در فعالیت های روزانه می شود.
• کاهش استرس و اضطراب: بهبود توانایی های شناختی و یادگیری استراتژی های جبرانی باعث می شود فرد احساس کنترل بیشتری بر زندگی خود داشته باشد، که این امر می تواند به کاهش استرس و اضطراب منجر شود.
• ارتقای کیفیت زندگی: با بهبود توانمندی های شناختی، افراد می توانند ارتباطات اجتماعی و حرفه ای بهتری برقرار کنند و در نتیجه کیفیت زندگی خود را ارتقا دهند. این امر به ویژه در بیماری هایی مانند آلزایمر یا آسیب های مغزی بسیار حائز اهمیت است.
• پیشگیری از پیشرفت اختلالات شناختی: در برخی موارد، توانبخشی شناختی می تواند به کند شدن روند پیشرفت بیماری های شناختی مانند آلزایمر یا دمانس کمک کند و فرد را قادر سازد تا مدت طولانی تری از زندگی مستقل برخوردار باشد.
• افزایش اعتماد به نفس: توانمندسازی شناختی می تواند به فرد کمک کند تا احساس کند هنوز توانایی هایی برای انجام فعالیت ها دارد، که این امر باعث افزایش اعتماد به نفس و انگیزه برای ادامه درمان می شود.

در مجموع، توانبخشی شناختی می تواند به افراد کمک کند تا با چالش های شناختی خود کنار بیایند و زندگی با کیفیت تری داشته باشند.

توصیه های نهایی

برای بهره برداری حداکثری از درمان توانبخشی شناختی، مهم است که برنامه درمانی به صورت شخصی سازی شده و بر اساس نیازهای خاص فرد تنظیم شود.

همکاری مستمر با متخصصین توانبخشی و مشاوران شناختی برای تنظیم تمرینات مناسب و پیگیری پیشرفت بسیار ضروری است. علاوه بر این، استمرار در انجام تمرینات و بهره گیری از تکنیک های جبرانی باید در زندگی روزمره گنجانده شود تا نتایج مطلوب حاصل گردد.

همچنین، حمایت اجتماعی از طرف خانواده و دوستان می تواند در تقویت انگیزه و تسهیل فرآیند درمان مؤثر باشد. توجه به جنبه های روانی فرد، مانند کاهش استرس و اضطراب، نیز نقش مهمی در موفقیت درمان توانمندسازی شناختی ایفا می کند. در نهایت، بازخورد منظم و ارزیابی پیشرفت های فردی می تواند به تنظیم بهتر روند درمان و بهبود نتایج یاری رساند.